BEDRIJFSOPVOLGING - 16.01.2025

Probleem met de legitieme portie bij een agrarische bedrijfsovername

Ieder kind heeft altijd recht op zijn legitieme portie. Dat is de helft van zijn wettelijk erfdeel. Hoe zit dat bij een (agrarische) bedrijfsovername waarbij de bedrijfsopvolger niet de vrije verkoopwaarde, maar de agrarische waarde verschuldigd is?

Recht op legitieme portie

Ieder kind van een erflater heeft altijd recht op de legitieme portie. Dat geldt niet alleen voor een kind dat in het testament van de erflater is onterfd, maar ook voor kinderen die minder krijgen dan de waarde van de legitieme portie. De legitieme portie is gelijk aan de helft van het wettelijk erfdeel. Daarmee wordt bedoeld het erfdeel zoals dat volgens de wet wordt vastgesteld als de erflater geen testament heeft gemaakt.

Omvang van de legitieme portie. Om de hoogte van de legitieme portie te kunnen bepalen, moet eerst de omvang van de nalatenschap worden vastgesteld. Dat zijn de bezittingen van de erflater, verminderd met diens schulden. Let op.  De uitkomst daarvan wordt vermeerderd met giften die de erflater aan kinderen of kleinkinderen heeft gedaan. Anders zou de erflater de legitimarissen (de kinderen die een beroep doen op hun legitieme portie) kunnen benadelen door voor zijn overlijden het grootste deel van zijn vermogen weg te schenken aan de andere erfgenamen. Ook giften aan derden worden meegerekend, maar alleen voor zover deze in de periode van vijf jaar voor diens overlijden zijn gedaan. Anderzijds worden giften die de erflater aan de legitimarissen heeft gedaan, in mindering gebracht van de legitieme portie.

Agrarische bedrijfsoverdracht

In de familiesfeer. Een agrarische bedrijfsoverdracht heeft regelmatig met het probleem van de legitieme portie te maken. Ouders die het agrarisch bedrijf aan een van de kinderen als hun bedrijfsopvolger willen overdragen, zullen bij het vaststellen van de waarde en van de door de bedrijfsopvolger te betalen overnamesom niet te hoog willen inzetten. De bedrijfsopvolger moet wel een reële kans hebben om het bedrijf over te nemen en rendabel te exploiteren.

Tegen de agrarische waarde. Voor de overname van het bedrijf wordt dan uitgegaan van de (lagere) agrarische waarde van het bedrijf en niet van de vrije verkoopwaarde van de verschillende bedrijfsgoederen. Is er geen sprake van een gift, dan hoeft de bedrijfsopvolger geen liquide middelen uit het bedrijf aan te spreken om de legitieme porties van de andere kinderen uit te betalen. Vaak leidt dat echter tot problemen in de familiesfeer.

Familierelatie speelt een rol

Bedoeling dat bedrijf wordt voorgezet. In dit verband is een arrest van de Hoge Raad uit 2004 van belang (ECLI:NL:HR:2004:AN8172) . Daarin is bepaald dat de rechtsbetrekking tussen deelgenoten, zoals vennoten in een Vof of maten in een (agrarische) maatschap, wordt beheerst door maatstaven van redelijkheid en billijkheid. Dat staat in de weg aan een waardering van bedrijfsgoederen die voortzetting van de onderneming onmogelijk maken. Het is juist de bedoeling dat het bedrijf door de ene vennoot of maat kan worden voortgezet, nadat de andere vennoot of maat is uitgetreden. Daarbij is ook de aard van de rechtsverhouding tussen de vennoten of de maten van belang. Dat het bedrijf in familieverband wordt uitgeoefend, speelt dus een rol.

Zakelijke overeenkomst

Overdracht tegen agrarische waarde. In deze lijn is door Hof Den Haag eind 2020 een uitspraak gedaan (ECLI:NL:GHDHA:2020:2297) . Een agrarisch bedrijf wordt toegedeeld aan de zoon als beoogde bedrijfsopvolger. Zijn zussen stellen dat er sprake is van een gift, omdat de verschillende bedrijfsgoederen niet zijn gewaardeerd naar de vrije verkoopwaarde. Dit is de beste prijs die kan worden verkregen onder de beste marktomstandigheden. De rechter denkt daar anders over. De bedrijfsoverdracht is door vader en zoon precies uitgevoerd volgens de bepalingen en voorwaarden die daarvoor in de maatschapsovereenkomst zijn opgenomen. Bij de overdracht gaat het om de agrarische onderneming als geheel. De onderneming moet worden gewaardeerd volgens de bepalingen en voorwaarden zoals die in de maatschapsovereenkomst zijn vastgelegd. Daarin staat dat de waardering van de bedrijfsgoederen geschiedt op basis van de agrarische waarde.

Rendabele voortzetting. Bij een bedrijfsoverdracht op basis van de agrarische waarde gaat het erom dat een rendabele voortzetting van het bedrijf mogelijk blijft. Als uittredende maat is de vader contractueel gebonden aan de in de maatschapsovereenkomst vastgelegde waarderingsmethode. Dat is een zakelijke overeenkomst waaraan beide partijen zijn gebonden. Er zijn geen feiten of omstandigheden die rechtvaardigen dat van die maatschapsovereenkomst moet worden afgeweken. De bedrijfsoverdracht heeft ook plaatsgevonden volgens de geldende fiscale richtlijnen.

Geen gift. De rechter oordeelt dat er bij bedrijfsoverdracht geen sprake is van een gift.

Kwijtschelding deel overnamesom

In een ander geval komt de rechter tot een andere conclusie (ECLI:NL:RBOVE:2024:3866) . Daarbij gaat het om de voortzetting van een melkveebedrijf door de zoon. Het bedrijf kan door de zoon worden overgenomen tegen de lagere agrarische waarde en niet tegen de waarde in het economisch verkeer. Daarbij wordt door de ouders een bedrag van € 1.189.886 van de voortzettingswaarde kwijtgescholden. Dat is ook vastgelegd in de ontbindingsakte waarin wordt gesproken van schenking, bevoordeling en afstanddoening om niet.

Gift telt mee voor legitieme portie. Na overlijden van de vader is de waarde van zijn nalatenschap vastgesteld op nihil. Door de zoon kan niet worden aangetoond dat de continuïteit van het bedrijf in gevaar zou komen door uitkering van de legitieme portie aan de andere kinderen. De rechter oordeelt dat er sprake is van een gift die bij de berekening van de legitieme portie moet worden meegenomen. Dit betekent dat de zoon aan zijn broers en zussen de legitieme portie moet uitbetalen.

Formulering in maatschapsovereenkomst

Ontbindingsbepalingen. Om te voorkomen dat de lagere waardering van de onderneming tegen de agrarische waarde en niet tegen de vrije verkoopwaarde wordt aangemerkt als een gift, wat tot gevolg zou hebben dat deze wordt meegenomen bij de berekening van de legitieme portie, is het van belang om de ontbindingsbepalingen in de maatschapsovereenkomst zo goed en zo zakelijk mogelijk te formuleren.

  • In de maatschapsovereenkomst moet duidelijk worden vastgelegd dat in geval van ontbinding het bedrijf zal worden gewaardeerd naar de agrarische waarde en niet naar de vrije verkoopwaarde. Dit om een rendabele voortzetting van het bedrijf mogelijk te maken.
  • De ontbindingsvoorwaarden waarbij wordt bepaald dat het aandeel van de uittredende maat toekomt aan de voortzettende maat, moeten wederkerig zijn. Deze gelden zowel voor de ouder(s) als voor het voortzettende kind.
  • De uittredende maat kan uitdrukkelijk zijn aanspraak voorbehouden op de stille reserves die door hem in de agrarische onderneming zijn opgebouwd.
  • Uit de tekst van de maatschapsovereenkomst noch uit de akte van verdeling mag niet blijken dat het de bedoeling is van partijen om de bedrijfsopvolger te bevoordelen. Woorden als gift, schenking, bevoordeling en afstanddoening om niet mogen niet worden opgenomen.
  • Ten slotte is het raadzaam om een antispeculatiebeding op te nemen. Op basis daarvan mag de voortzettende maat niet binnen een vastgestelde termijn onroerende zaken vervreemden zonder af te rekenen met de uittredende vennoot, dan wel met diens erfgenamen.

Zakelijke afspraken. Met deze punten is er sprake van een zakelijke overeenkomst. Wordt de ontbinding van de maatschap volgens deze bepalingen en voorwaarden afgehandeld, dan zal er niet snel sprake zijn van een gift die meetelt bij de berekening van de legitieme portie!

Overname van het bedrijf tegen de agrarische waarde kan ertoe leiden dat er sprake is van een gift aan de bedrijfsopvolger. Zorg daarom voor een juiste formulering van de ontbindingsbepalingen in de maatschapsovereenkomst. Dit voorkomt dat de bedrijfsopvolger de legitieme portie moet uitbetalen aan de andere kinderen.

Contactgegevens

Indicator BV | Schootense Dreef 31 | Postbus 794 | 5700 AT Helmond

Tel.: 0492 - 59 31 31 | Fax: 040 - 711 17 00

klantenservice@indicator.nl | www.indicator.nl

 

KvK-nummer: 17085336 | Btw-nummer: NL-803026468B01